اعتبار و پایاییاعتبار و پایایی دو اصطلاح از اصطلاح به کار رفته در علم روان‌شناسی است. اعتبار به ارتباط منطقی بین پرسش‌های آزمون و مطلب مورد سنجش اشاره دارد و پایایی عبارت است از درجه ثبات، همسانی و قابلیت پیش‌بینی آن در اندازه‌گیری هر آنچه اندازه می‌گیرد. فهرست مندرجات۱.۱ - اعتبار محتوایی ۱.۲ - اعتبار ساخت ۱.۳ - اعتبار درونی ۱.۴ - اعتبار بیرونی ۱.۵ - اعتبار صوری ۱.۶ - اعتبار ملاکی ۱.۷ - اعتبار سازه ۱.۸ - اعتبار استقرایی ۱.۹ - اعتبار همخوان ۱.۱۰ - اعتبار وفاقی ۱.۱۱ - اعتبار همگرا ۱.۱۲ - اعتبار تعریفی ۱.۱۳ - اعتبار افتراقی ۱.۱۴ - اعتبار تفکیکی ۱.۱۵ - اعتبار تجربی ۱.۱۶ - اعتبار عاملی ۱.۱۷ - اعتبار نمونه‌گیری ۱.۱۸ - اعتبار وابسته به قوانین طبیعی ۱.۱۹ - اعتبار ترکیبی ۱.۲۰ - اعتبار ویژگی ۱.۲۱ - اعتبار افزایشی ۲ - پایایی ۲.۱ - برآورد پایایی ۲.۱.۱ - پایایی مجدد یا بازآزمایی ۲.۱.۲ - اجرای فرم‌های همتا ۲.۱.۳ - پایایی آزمون‌های موازی ۲.۱.۴ - دو نیمه‌کردن آزمون ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - انواع اعتباراعتبار (رَوایی) به ارتباط منطقی، بین پرسش‌های آزمون و مطلب مورد سنجش اشاره دارد. وقتی گفته می‌شود آزمون، رَوایی دارد به این معنا است که پرسش‌های آزمون به‌طور دقیق آنچه را که مورد نظر می‌باشد، می‌سنجد. اعتبار، جنبه‌های مختلف دارد و ارتباط بین پرسش و آزمودنی با توجه به کلیه جنبه‌های آن حاصل می‌شود. در صورتی که این ارتباط وجود نداشته باشد اعتبار به وجود نمی‌آید. ۱.۱ - اعتبار محتواییآزمون، وقتی اعتبار محتوایی دارد که هدف‌های آن با محتوای آزمودنی ارتباط داشته باشد. برای مثال، سنجش دقت افراد از طریق آزمون‌هایی امکان‌پذیر است که با مفهوم دقت ارتباط داشته باشد. ۱.۲ - اعتبار ساختاعتبار ساخت، در مورد آزمون‌هایی لازم است که به منظور سنجش استعداد‌های کلی و پدیده‌های دارای ابعاد مختلف طراحی می‌شوند. برای مثال، هوش پدیده ذهنی است که دارای ابعاد مختلفی از قبیل: سرعت انتقال، عکس‌العمل متناسب، تشخیص روابط بین پدیده‌ها و میزان سازگاری می‌باشد. [۱]
بیانی، احمد، روش‌های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان‌شناسی، تهران، رهیافت، ۱۳۷۸، چاپ اول، ص۲۲۲.
۱.۳ - اعتبار درونیاین اعتبار با توانا ساختن پژوهشگر در جمع‌آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها، با حذف کلیه عوامل مداخله‌گر و تعبیر و تفسیر درست آنها سروکار دارد. ۱.۴ - اعتبار بیرونیاین اعتبار به قابلیت تعمیم‌پذیری یافته‌های تحقیق ارتباط دارد. به این معنی که آیا نتایج آزمایش را می‌توان به جامعه‌ای که نمونه از آن انتخاب شده است، تعمیم داد یا نه. به عبارت دیگر، آیا یافته‌های پژوهش، معرف و بیانگر شرایط و موقعیت‌های زمانی و مکانی خاص دیگر هستند؟ گرچه، اعتبار بیرونی با جامعه‌ای که پژوهشگر قصد دارد نتایج را به آن تعمیم دهد، مربوط است. [۲]
دلاور، علی، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، تهران، ویرایش، ۱۳۷۹، چاپ هشتم، ص۱۵۳.
۱.۵ - اعتبار صوریاعتبار صوری این مطلب را مد نظر دارد که سؤال‌های آزمون تا چه حد در ظاهر شبیه به موضوعی هستند که برای اندازه‌گیری آن تهیه شده‌اند. در واقع روایی صوری نمی‌تواند نوعی روایی باشد، بلکه تنها یک ویژگی آزمون است که در پاره‌ای مواقع وجود آن مفید است. در بعضی از آزمون‌ها به‌ویژه آزمون‌های استخدامی، اگر آزمون فاقد روایی صوری باشد، آزمون‌شونده ممکن است علاقه‌ای به جواب دادن سؤال‌های آزمون از خود نشان ندهد، زیرا ممکن است چنین تصور شود که آزمون به تصمیم‌های مربوط به استخدام او ربطی ندارد. [۳]
بیابانگرد، اسماعیل، روش‌های تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، تهران، دوران، ۱۳۸۴، چاپ اول، ص۳۳۷.
۱.۶ - اعتبار ملاکیاعتبار ملاکی به صورت همبستگی نمره‌های آزمون با یک ملاک خارجی که با متغیر مورد سنجش مربوط است، تعریف می‌شود. اعتبار وابسته به ملاک را به اعتبار همزمان و اعتبار پیش‌بین تقسیم می‌کنند. اگر اندازه متغیر ملاک همزمان با اجرای آزمون به دست آید، همبستگی آزمون با متغیر ملاک را اعتبار همزمان می‌نامند. مانند، همبستگی بین نمره‌های هوش و پیشرفت تحصیلی گروهی از دانش‌آموزان در یک زمان معین. در اعتبار پیش‌بین، اندازه متغیر ملاک مدتی پس از اجرای آزمون به دست می‌آید. به عنوان مثال همبستگی بین نمره‌های یک تست هوش با نمره‌های پیشرفت تحصیلی آزمودنی‌ها در یک یا چند سال آینده، اعتبار ملاکی پیش‌بین آزمون هوش نامیده می‌شود. ۱.۷ - اعتبار سازهاعتبار سازه بر این مطلب تاکید می‌کند که آزمون تا چه‌اندازه سازه نظری یا صفت مورد نظر را اندازه می‌گیرد. این سنجش مستلزم سه اقدام اساسی است: در ابتدا سازنده آزمون باید صفت مورد نظر را به دقت تحلیل کند. در مرحله بعد، چگونگی ارتباط صفت با متغیرهای دیگر را مورد توجه قرار دهد و بعد از طریق آزمایش معلوم کند که آیا این روابط فرضی واقعا وجود دارند یا نه. [۴]
شریفی، حسن‌پاشا، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، تهران، سخن، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۲۴۸.
۱.۸ - اعتبار استقراییاعتبار استقرایی، میزان رابطه شهودی ظاهری اقلام یک آزمون با رفتارهایی که فرض می‌شود، مورد سنجش قرار می‌گیرند. ۱.۹ - اعتبار همخواناعتبار همخوان، اعتبار تثبیت‌شده از طریق مقایسه نتایج آزمونی تازه با نتایج آزمونی که قبلا معتبر شناخته شده است. ۱.۱۰ - اعتبار وفاقیاعتبار وفاقی، اعتبار یک آزمون یا اصلی که با نسبت افراد موافق یا معتبر بودن آن تعیین می‌شود. ۱.۱۱ - اعتبار همگرااعتبار همگرا، میزان همبستگی نمرات یک آزمون با چندین عامل مختلف را گویند. وجود این همبستگی برای اطمینان از این که آزمون آنچه را که باید سنجیده شود می‌سنجد، ضروری است. ۱.۱۲ - اعتبار تعریفیاعتبار تعریفی: اعتبار یک آزمون، متکی بر این است که اقلام تشکیل‌دهنده آن طبق تعریف آنچه را که باید سنجیده شوند می‌سنجند. ۱.۱۳ - اعتبار افتراقیاعتبار افتراقی: اعتبار یک آزمون، مبتنی بر میزان پیش‌بینی عملکرد افتراقی در دو یا چند تکلیف را گویند. ۱.۱۴ - اعتبار تفکیکیاعتبار تفکیکی، میزان نقص همبستگی یک آزمون با آزمایشات یا مهارت‌هایی که قرار نیست سنجیده شوند را گویند. ۱.۱۵ - اعتبار تجربیاعتبار تجربی، میزانی که می‌توان به تجربه نشان داد که یک آزمون آنچه را مورد نظر است می‌سنجد. ۱.۱۶ - اعتبار عاملیاعتبار عاملی، میزان همبستگی نمرات در نتایج دو آزمونی که قرار است چیز واحدی را بسنجد. ۱.۱۷ - اعتبار نمونهگیریاعتبار نمونه‌گیری، میزانی که به نظر می‌رسد یک آزمون صفات نمونه‌گیری‌شده خاص را در زمینه هر آنچه قرار است سنجیده شود، می‌سنجد. ۱.۱۸ - اعتبار وابسته به قوانین طبیعیاعتبار وابسته به قوانین طبیعی، میزانی که به نظر می‌رسد یک آزمون با توجه به یک نظریه کلی، آنچه را که باید بسنجد، می‌سنجند. ۱.۱۹ - اعتبار ترکیبیاعتبار ترکیبی، اعتبار یک وسیله آزمایش پیچیده یا مجموعه کاملی از آزمون‌ها، مبتنی بر رابطه بین نمره مرکب که بازنمایی عوامل مختلفی است که در آزمون عملکرد واقعی نمایانده می‌شوند. ۱.۲۰ - اعتبار ویژگیاعتبار ویژگی، میزانی که یک آزمون هر یک از صفات زمینه‌ای هر آنچه را که قرار است سنجیده شود، می‌سنجد. ۱.۲۱ - اعتبار افزایشیاعتبار افزایشی، میزانی که یک آزمون از طریق پالایش تدریجی (مثلا با حذف مواردی که هماهنگ با سایر مواد معتبر نیست) به معیاری قابل اطمینان برای سنجش آنچه مورد نظر است، تبدیل می‌گردد. [۵]
پورافکاری، نصرت‌الله، فرهنگ جامع روان‌شناسی – روان‌پزشکی، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۷۰، چاپ اول، ص۱۵۶۵.
۲ - پایاییپایایی یک ابزار اندازه‌گیری، عبارت است از درجه ثبات، همسانی و قابلیت پیش‌بینی آن در اندازه‌گیری هر آنچه اندازه می‌گیرد. این کیفیت، در هر نوع اندازه‌گیری، یک امر اساسی است. اکثر سازندگان آزمون و محققان اگر ضریب پایایی ۹۰/۰ یا بیشتر را به دست آورند، احساس رضایت می‌کنند اما از ضریب کمتر از ۷۰/۰ ناراضی می‌شوند. پایایی یک آزمون تا حدی تابع طول آزمون است. هر چه طول آزمون بیشتر باشد، پایایی آن بیشتر است. پایایی تا حدی تابع ناهمگنی گروه نیز است. ضریب پایایی با افزایش گستردگی یا ناهمگنی آزمودنی‌هایی که در آزمون شرکت می‌کنند، افزایش می‌یابد. بر عکس، هر چه گروه نسبت به ویژه‌گی‌ای که‌اندازه‌گیری می‌شود، همگن‌تر باشد، ضریب پایایی کمتر خواهد بود. [۶]
بیابانگرد، اسماعیل، روش‌های تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، تهران، دوران، ۱۳۸۴، چاپ اول، ص۳۴۵.
۲.۱ - برآورد پایاییبرای برآورد پایایی روش‌های مختلفی وجود دارد مانند: پایایی مجدد یا بازآزمایی؛ اجرای فرم‌های همتا؛ پایایی آزمون‌های موازی؛ دو نیمه‌کردن آزمون. ۲.۱.۱ - پایایی مجدد یا بازآزماییدر روش پایایی مجدد یا بازآزمایی، تمام محاسبات و اندازه‌گیری‌ها را در مورد افراد گروه نمونه در یک زمان و اجرای مجدد آن در مورد همان گروه در زمانی دیگر انجام می‌دهیم و قاعدتا نباید اختلافی بین نتایج به دست آمده وجود داشته باشد. ۲.۱.۲ - اجرای فرم‌های همتادر طریقه اجرای فرم‌های همتا، به جای اینکه تنها به یک روش توسل جوییم، از راه‌های مختلف اندازه‌گیری را انجام می‌دهیم و به کمک نتایج به‌دست آمده، اختلافات و اشتباهات را تصحیح می‌کنیم. غالبا برای انجام این منظور از طبقه‌بندی‌های مختلف استفاده می‌شود. [۷]
نبوی، بهروز، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، فروردین، ۱۳۷۱، چاپ دهم، ص۱۵۹.
۲.۱.۳ - پایایی آزمون‌های موازیدر روش‌های پایایی آزمون‌های موازی، دو نوع آزمون که تقریبا معادل هستند، ساخته می‌شود و پاسخ‌های دو آزمون مشابه، باید همبستگی زیاد داشته باشد. ۲.۱.۴ - دو نیمه‌کردن آزموندر روش دو نیمه‌کردن آزمون، یک آزمون واحد بعد از اجرا به دو قسمت مساوی تقسیم شده سپس با توجه به فرمول‌های آماری محاسبه می‌گردد که ضریب همبستگی دو آزمون باید بالا باشد. [۸]
نجفی، حبیب‌الله، روش‌های تحقیق در علوم تربیتی و روان‌شناسی، تهران، احسن، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۶۲.
۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اعتبار و پایایی»، تاریخ بازیابی ۹۷/۱۱/۳۰. |